Wantrouwen

Wantrouwen

Column in TROUW van Stevo Akkerman

©Nieuwwij

Toen Lodewijk Asscher gisteren zijn vertrek bekend maakte, bracht hij iets ter sprake dat het hoofdthema zou moeten zijn in het debat over de toeslagenaffaire. Namelijk het ‘mensbeeld van wantrouwen’ dat ten grondslag lag aan het ongekende onrecht dat de overheid tienduizenden burgers heeft aangedaan. Ik kan me niet voorstellen dat het kabinet niet aftreedt, al zal dat vanwege de naderende verkiezingen slechts symbolisch zijn. Symbolen doen ertoe. Maar als niet ook het denken over de samenleving ter discussie wordt gesteld, blijven we hangen in een ongenadig klimaat.

Ik citeerde in november al Asschers fractiegenoot Gijs van Dijk, vanwege het mislukken van de Participatiewet – door PvdA-bewindslieden ingevoerd. “We liepen te veel mee met de VVD”, zei hij. “Het wantrouwen is de grote fout in onze sociale zekerheid. Het mensbeeld erachter deugt niet: dat het je eigen verantwoordelijkheid is als je geen werk hebt.” Vul voor werk ‘inkomen’ in of ‘scholing’ en voeg daar ‘afkomst’ aan toe, en je hebt de sleutels te pakken voor de verschillende verdiepingen van onze zogeheten egalitaire maatschappij.

De toeslagenaffaire staat hier niet los van. Elke bureaucratie kan een bedreiging worden voor het individu, maar dit was niet zomaar een bedrijfsongeluk, dit was het gevolg van politieke keuzes. Wie werden er door de mangel gehaald en waarom? Dat raakt, wrang genoeg, precies aan de twee aspecten die de parlementaire ondervragingscommissie níet onderzocht: de etnische profilering door de Belastingdienst, die duidt op institutioneel racisme, en de rol van de Tweede Kamer.

Wilde het parlement wel weten hoe de wetgeving uitwerkte of was alles oké zolang er maar gejaagd werd op ‘fraudeurs’? Geldt hetzelfde bij de bijstand of bij andere toeslagen? Worden er met instemming van de Kamer algoritmes op burgers losgelaten, met boetes en inhoudingen als gevolg, zonder dat er nog een mens aan te pas komt?

Zulke vragen raken zoek in de monistische Haagse cultuur, waar coalitiepartijen zich uitleveren aan afgetimmerd beleid. En de derde poot van ons bestel, de rechtspraak, lijkt zich daarbij aan te sluiten. “Zo werkt het bestuursrecht in algemene zin”, zei Bart Jan van Ettekoven van de Raad van State. “Dat gaat ervan uit dat overheidsinstanties rechtmatig te werk gaan en de wet uitvoeren.”

Netto resultaat: principieel wantrouwen in de burger, principieel vertrouwen in de overheid. Zo was het nooit bedacht, en ergens weet de minister-president dat ook. Waarom zou hij anders zo hechten aan het geheimhouden van ‘persoonlijke beleidsopvattingen’? Zaken moeten verborgen blijven, want ze kloppen niet. Geheel in de geest van deze Rutte-doctrine werd een cruciaal memo in de toeslagenaffaire slechts zwart gelakt prijsgegeven; dat de Belastingdienst juridisch ‘laakbaar’ had gehandeld, werd als een particuliere mening weggemoffeld.

Bij een regeringscrisis staat meestal het vertrouwen tussen parlement en regering op het spel. Nu gaat het om het vertrouwen tussen burger en overheid, dat is nog fundamenteler.

Bron: Trouw 14 januari 2021